Autor: Maša Čelebić
UM Fakultet za građevinu, transportno inženjersvo i arhitekturu

Jedan od najznačajnih primjera arhitekture mrtvih je Bogdanovićeva nekropola u Mostaru, partizansko groblje. Ovaj grad mrtvih je simbol dječijeg sna, nevinog i beskrajnog, u kojem je arhitekta našao svoje najznačajnije djelo i uspio napraviti značajan arhitektonski rad dostojan čovjekovog poslednjeg pozdrava.

Bogdan Bogdanović je pozvan 1959. godine da projektuje memorijalni kompleks za 810 palih antifašista Drugog svetskog rata iz Mostara na Bijelom Brijegu, južno od periferije grada. Bogdanovićev cilj je bio da napravi nekropolis po ugledu na stare etrurške lokalitete na Bliskom istoku (Niebyl, 2016). Nekropolis predstavlja grad mrtvih naspram grada živih, sa istim popločanim putevima, ulicama i kapijama, to je mikrokosmos grada Mostara (Mackic, 2015). Baš onako kako je Bogdanović opisao: „dva grada će se gledati licem u lice, oči u oči – grad mrtvih antifašističkih junaka, uglavnom mladića i devojaka – ratnika i grad živih, za koji su oni položili živote…” (Bogdanović, Grad mojih prijatelja, 1997, p. 38). Sagrađen je polako, mukotrpno i pažljivo, dobrovoljnim prilozima i donacijama kamena iz palih kuća u ratu, što mu daje poseban značaj i simboliku.

Partizansko spomen-groblje, staza

Bio je to veliki kompleks koji je trebao da prevaziđe visinsku razliku od dvadeset metara. Koristeći kamen iz rijeke Neretve, duga zakrivljena šljunkovita staza je početak koji oponaša mostarske puteve na taj način formirajući šetačku stazu koja je podijeljena na dva dijela sa kaskadnom vodom u sredini. Staze vode do terasa koje su izgrađene na padini brda. Na ovim terasama se nalazi 630 apstraktnih kamenih spomen-ploča na kojima su uklesana imena palih antifašista. „Izvori pokazuju da postoji mnoštvo različitih značenja iza ovih spomen-ploča, jedni govore da predstavljaju slobodu i oslobođenje od patnje, dok drugi izvori govore da su kamene ploče oblikovane tako da podsjećaju na rezove stabala, koji bi simbolizovali prekid i odvajanje od mladosti. Ipak neki pokušavaju da kažu da su kamene ploče dizajnirane u obliku cvijeta, što bi moglo da predstavlja „cvjetanje” novog života iz zemlje”, kaže Nibl (Niebyl, 2016).

  • Spomen-ploče na terasama
  • Plan spomen-groblja
Terase spomen-groblja

U svakom slučaju sve ove kamene spomen-ploče drže imena ljudi različitih religija i nacionalnosti, a opet za to nema oznake, pa to simbolizuje jugoslovensko jedinstvo i jednakost svih ljudi. Na sredini najveće terase nalazi se velika fontana u obliku zupčanika koja je prvobitno tekla niz terase u uskom žlijebu, a zatim niz brdo gdje se skupljala u velikom bazenu u podnožju brda. U podnožju ovih terasa se nalaze tri skulpture koje pokazuju veliku sličnost sa minojskim „rogovima posvećenja”, tajnim bikom, koje predstavljaju svetost strukture (Horns of Consecration, 2014). Osnovni element ovog terasastog memorijalnog kompleksa je veliki „kosmički sunčani sat” koji je postavljen na zidu, na samom vrhu kompleksa, iza fontane (Niebyl, 2016).

Bogdan Bogdanović ispred „kosmičkog sunčanog sata”
  • Pogled na spomen-groblje
  • Šljunkovita staza do terasa

Ovako Bogdanović opisuje ovo groblje: „Na gornjim terasama, na kamenim unutrašnjim zidovima „grada”, na naborima kamenih zidova: polukružne niše (halbskreisformige Nische), apside (Apsido), kontrafore (Mauer und Strebepfeiler) – rasipale su se stotine i stotine kamenih cvetova. Pošto sam bar napola verovao u prastaro predubeđenje graditelja-alhemičara da je krečnjak dete sunca i meseca i da je upravo zato izuzetno povoljan, čak predodređen za klesanje nebeskih pojava, to su se sa kamenim cvetovima obilno mešale predstave sunca, meseca, planeta, sazveđa… Našlo se negde mesta i za sazveđe Velikog psa, koje nikad na nebu nisam uspeo da pronađem, pa čak i za grupu zvezda, koja na nebeskom tepihu i ne postoji, a koju sam ja u mašti nazvao „Sedam mršavih kravica”. Za neupućene to su bili Vlašići [govori se od planini Vlašići u Bosni i Hercegovini]. Na kraju se ispostavilo da je partizanska nekropola u cjelini podsjećala na veliki astronomski model iz kojeg svi potičemo” (Bogdanović, Grad mojih prijatelja, 1997, str. 40).

Primjer partizanskog memorijalnog groblja pokazuje kakva je simbolika arhitekture mrtvih. Ona komunicira sa živima, pričajući priču o životu i smrti, čineći je privačnom za ljude koji će dolaziti i osjetiti ljepotu i monumentalnost kakva zapravo jeste u stvarnosti. Ovo je simbol sna za vječni počinak ljudi.

Literatura

  • Horns of Consecration. (2014, June 9). Retrieved February 7, 2019, from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Horns_of_Consecration
  • Bogdanović, B. (1997, maj/jun). Grad mojih prijatelja. pp. 37-40.
  • Bogdanović, B. (2008). Tri ratne knjige. Novi Sad: Mediterran Publishing.
  • Bogdanović, B. (2013, jun 23). Partizanska nekropola Mostar. Retrieved February 2, 2019, from nekropola tumblr: http://nekropola.tumblr.com/
  • Lawler, A. (2013). The Partisans’ Cemetery in Mostar, Bosnia & Herzegovina: Leuven: RAYMOND LEMAIRE INTERNATIONAL CENTRE FOR CONSERVATION.
  • Mackic, A. (2015, October 6). The Partisan Necropolis: Mostar’s Empty Stare. Retrieved February 6, 2019, from FA Failed Architecture: https://failedarchitecture.com/the-partisan-necropolis-mostars-empty-stare/
  • Niebyl, D. (2016). Spomenik Database. Retrieved February 7, 2019, from Mostar: https://www.spomenikdatabase.org/mostar