Danas se smatra da arhitekturom i graditeljstvom upravljaju u najvećoj mjeri investitori, a da arhitekta ima samo ulogu crtača. Država je pored privatnih i dalje najveći investitor, a samim time arhitektura i urbanizam su u velikoj mjeri pod uticajem politike vladara. Da li je ovo samo nusproizvod sistema nastalog nakon raspada SFRJ ili ova praksa vuče korijene iz nekog od prethodnih perioda? Da bi razumjeli nerazumljivo ponašanje današnje vlasti neophodno je proučiti odnose politike i arhitekture kroz istoriju na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine.
Jedan od najvećih zaokreta u Bosni i Hercegovini desio se nakon rata u Jugoslaviji kada država dobija novo političko uređenje sa tri konstitutivna naroda, dva entiteta i zajedničkim predsjedništvom. Ovaj diskriminatorni sistem predsjedništva isključuje mogućnost jednakog učešća drugih naroda u upravljanju državom, a trenutno podstiče jačanje nacionalizma kod tri konstitutivna naroda koja se bore za širenje svog uticaja. Država se jasno etnički dijeli, a uspješnost i opravdanost ratnih zbivanja tri različite vlasti sprovode maskiranjem ili rušenjem nasljeđa koje pripada svim stanovnicima Bosne i Hercegovine, oduzimajući zajedničke površine i objekte i dodjeljujući ih samo određenoj grupi korisnika. Takve površine moraju ostati otvorene, neutralne i univerzalne, takvi prostori su zajednički i pripadaju svim korisnicima koji žive u tim gradovima.
Pokrenuto je masovno maskiranje istorije i činjenica, napravljena je selekcija onoga što je ispravno, što treba prepraviti ili uništiti. Poseban akcenat je stavljen na graditeljstvo koje je iznjedrilo jeftine i nemaštovite etno i ne toliko etno objekte. Pravljena su „starija i ljepša“ zdanja, a duh i značaj originalnih se uništavao nemaštovitim farbanjem. Nekada su to značajni objekti poput Skenderije u Sarajevu, a nekada manje značajni kao višespratnice u centru Bijeljine, ranije poznatije kao „Kata, Nata i Fata“, a danas samo kao „bijele zgrade“. Pored bogatog istorijskog nasljeđa Bosne i Hercegovine, zidaju se tematski parkovi poput Andrićgrada čija je arhitektonska vrijednost skoro nepostojeća.
Najveću zaslugu za bogato istorijsko nasljeđe današnje Bosne i Hercegovine ima njen geografski položaj koji je uvijek predstavljao granicu kultura između „zapada“ i „istoka“. Kopnene granice država su gotovo uvijek prostori koje odlikuje heterogenost sastava stanovništva, religija i kultura, a Bosna i Hercegovina kao granica između zapada i istoka je heterogena ne samo u pograničnim dijelovima nego na čitavoj teritoriji.
Prvi značajan period u graditeljstvu BiH u posljednjih 600 godina dešava se sredinom XV vijeka. Padom Kraljevine Bosne 1463. godine na vlast dolazi Osmanlijsko carstvo koje dozvoljava očuvanje bosanskog identiteta, ali je novim društveno-političkim promjenama taj identitet postepeno nestajao. Vlast je favorizirala stanovništvo koje je prelazilo na islam i upravo zbog toga Bosna i Hercegovina prestaje biti samo pogranična provincija i doživljava period napretka. Izgrađeni su novi gradovi uz rijeke i na raskršćima puteva koji su postali centri trgovine, a veliki broj stanovnika Bosanskog sandžaka ostavio je dubok trag u kulturnoj i političkoj istoriji Osmanlijskog carstva.
Ilustracija 1 – Sarajevo za vrijeme Osmanskog carstva i danas
Sarajevo kao najznačajnije naselje je dva puta bilo sjedište provincije Bosanski sandžak i pokrajine Bosanski vilajet nakon velike teritorijalne reorganizacije. Pored glavnog grada i drugi novi gradovi građeni su kao tradicionalna otomanska naselja, a sastojala su se od mahala i čaršija. Mahale su predstavljale stambena naselja koja su bila organizovana po nacionalnoj pripadnosti ili nekim drugim kriterijumima kao što su nivo obrazovanja i struka. Čaršija je bila centralno gradsko jezgro koje se sastojalo od zanatskih radionica, dućana, džamije, česme i bila je ekonomski centar grada u kojem se obavlja većina privrednih aktivnosti. Iako su osmanske čaršije bile jasno definisane po svom sadržaju, u Bosni i Hercegovini su radi podrške i kontrole lokalnog stanovništva ta pravila mijenjana i dozvoljeno je građenje drugih objekata sakralne arhitekture. Pored džamija u bosanskohercegovačkim čaršijama nalazile su se crkve, sinagoge kao i sahat kule. Ovi objekti svjedoče o politici Otomanskog carstva u Bosni i Hercegovini koja je tražila načine da pridobije lokalno stanovništvo.
Ulična mreža naselja je bila nepravilna bez obzira na konfiguraciju terena na kojem je nastalo, što je bilo tipično za gradove koji su osnovani za vrijeme Osmanlijskog carstva. Sredinom XIX vijeka u ravničarskim predjelima duž desne obale rijeke Save pojavljuju se nova naselja sa uličnom mrežom koja nije bila uobičajena za taj period u Bosni i Hercegovini. Bosanski Šamac i Orašje su dva najveća grada nastala kao posljedica geopolitičkih promjena tog perioda.
Fotografija 1 – Tipično Osmanlijsko naselje sa nepravilnom uličnom mrežom
Nakon konferencije u Kanlidži 1862. godine naređeno je iseljavanje muslimana iz Kneževine Srbije u Bosnu i Hercegovinu. Bilo je neophodno formiranje novih gradova radi smještanja velikog broja izbjeglica koji su zahtjevali veliku naknadu za izgubljenu imovinu u Srbiji. Tadašnji sultan Abdul Aziz iskoristio je ovu priliku da pokuša ojačati granice prema Austrougarskoj monarhiji koja je predstavljala sve veću prijetnju za Bosanski sandžak i Otomansko carstvo. Nova naselja su formirana nasuprot postojećim naseljima u Austrougarskoj upravo na rijeci Savi koja je i tada predstavljala granicu između istoka i zapada. Kako evolucija urbanih formi ne zavisi samo od potreba korisnika prostora, nego je često posljedica političkih interesa vlasti , tako je na oblikovanje ovih naselja isključivo uticala želja sultana za formiranjem novih modernih gradova.
Liberalna politika sultana Abdul Aziza otvara vrata evropskoj kulturi koja polako počinje da prodire u Bosanski sandžak i označava početak pada Osmanlijskog carstva u Bosni i Hercegovini. To se najviše odražava u novoformiranim naseljima u kojima su nastanjene izbjelgice iz Kneževine Srbije. Sultan Abdul Aziz formira dva velika grada i daje im nazive Gornja i Donja Azizija i u njima pravi velike džamije. Ovi gradovi danas nose nazive Bosanski Šamac (Gornja Azizija) i Orašje (Donja Azizija), a njihova ulična mreža nije tipična za osmanske gradove.
Fotografija 2 – Bosanski Šamac
Fotografija 3 – Orašje
Politikom Abudl Aziza novi gradovi ne liče na ostala bosanskohercegovačka naselja i u njihovoj urbanoj strukturi se gubi identitet koji je građen kroz prethodna četiri vijeka. Ova naselja ne sadrže karakteristične urbane cjeline kao što su mahale i čaršije, umjesto toga Gornja i Donja Azizija imaju izgled gradova koji su građeni u zapadnoj kulturi, a jedino što ih veže sa Osmanskim carstvom su bile džamije koje su izgrađene i nose naziv po sultanu Abudl Azizu. Pored ta dva grada formira se i još nekoliko naselja, a jedno od njih je i Brezovo Polje u kojem se takođe nalazi Azizija džamija izgrađena u nekarakterističnom neoklasičnom stilu.
Uzroci za ovakvu politiku građenja datiraju nekoliko vijekova unazad. Prema legendi, baka sultana Abdul Aziza Emi (Aimée du Buc de Rivéry) je bila rodica carice Žozefine, supruge Napoleona I i navodno je oteta kod Martinika i prodata u harem sultana Abdul Hamida I koji ju je oženio. Emi je u Otomanskom carstvu promovisala francuske vrijednosti i liberalnu politiku, a njen unuk Abdul Aziz je bio taj koji je to implementirao. Činjenica je da je Abdul Aziz bio prvi sultan koji je posjetio Pariz, a nakon toga pod utiskom arhitekture u Francuskoj naređuje izgradnju nekoliko takvih objekata u Istanbulu. Pored toga on dovodi francuske urbaniste koji će formirati nove gradove duž desne obale Save, Gornju i Donju Aziziju.
Ilustracija 2 – Sultan Abdul Aziz u posjeti Parizu
Nakon pada Osmanskog carstva u Bosni i Hercegovini 1878. godine na vlast dolazi Austrougarska monarhija. Nova vlast zatiče jako prisustvo osmanlijske kulture i teži ka njenom uklanjanju sa ciljem da što brže dobije povjerenje lokalnog stanovništva. Zbog kompleksnosti situacije u Bosni i Hercegovini, dualna monarhija odlučuje da je najbolje stvoriti novi nacionalni identitet, a arhitektura je bila samo jedan od instrumenata. Rušenje postojeće i donošenje evropske arhitekture se nije činilo kao dobro rješenje jer bi moglo da dovede do negodovanja stanovnika koji su 400 godina bili pod uticajem islamskog graditeljstva, zbog toga Austrougari odlučuju da za kratko vrijeme stvore novi bosanski stil.
Oblikovanje gradova je za vrijeme Austroguarske okupacije Bosne i Hercegovine u potpunosti bilo u službi politike. Smanjenje uticaja osmanske, srpske i hrvatske kulture moglo se postići stvaranjem jedinstvene bosanske nacije koju bi bilo lakše kontrolisati nego nekoliko manjih kulturološki različitih grupacija.
Prve intervencije u prostoru bile su proširivanje profila postojećih ulica kao i uvođenje nekih novih saobraćajnica. Za potrebe izgradnje Sarajeva Austrougari su uzimali arhitekte i urbaniste slovenskog porijekla obrazovane uglavnom u Beču, time stvarajući utisak da se ideologija bošnjaštva ne nameće sa zapada nego je izvorna slovenska misao. Proširenjem saobraćajne mreže grad zauzima veću površinu i počinje izgradnja novih reprezentativnih objekata u glavnim ulicama. Takva vrsta intervencije pojavila se i u Rimu u XVI vijeku kada je Papa naredio proširenje i uvođenje novih ulica radi povećanja značaja objekata koji pripadaju crkvi. Zadatak takvih intervencija nije samo poboljšanje saobraćajne infrastrukture nego i povećanje političke kontrole i značaja grada. Interesantno je da se uspostava kontrole nije vršila vojnim sredstvima, nego kroz administrativne civilne institucije.
llustracija 3 – Sarajevo za vrijeme Austrougarske Monarhije i danas
Politika i promjena značaja nekih urbanih cjelina najbolje se sagledava u slučaju Baščaršije koja dolaskom Austrougara u potpunosti gubi svoju ulogu ekonomskog centra grada i dobija novu ulogu istorijske četvrti tako postajući simbol „nečega što je bilo“. Pored gubitka značaja stara čaršija gubi i svoj originalni izgled nakon požara 1908. godine, a rekonstrukcijom po planu moravskog arhitekte Josipa Pospišila Baščaršija gubi nekoliko objekata i dobija nove ulice. Pospišil je ovim pokazao jasnu želju za uvođenjem modernih evropskih teorija u bosanskohercegovačku arhitekturu. Ovakav odnos prema nasleđu je posljedica pokušaja stvaranja novog identiteta kroz manje intervencije u prostoru koje ne moraju biti očigledne, ail narušavaju izvorni oblik urbanih cjelina.
Još jedan pokušaj odvajanja Bosne i Hercegovine od naslijeđa Otomanskog carstva, Srbije i Hrvatske je stvaranje bosanskog stila koji je nastao prilikom projektovanja novih objekata. Namjena većine novoizgrađenih zgrada bila je promovisanje bošnjaštva, a objekat Društvenog Doma (današnje Narodno pozorište Sarajeva) i Vijećnice su najinteresantniji primjeri. Objekti se grade kao slobodnostojeće kuće koje zauzimaju kompletan blok i time predstavljaju najvažnije zgrade u gradu. Takvi primjeri su se javljali i u Berlinu u XIX vijeku po planu Karl Fridrih Šinkela (Karl Friedrich Schinkel) koji je najvažnije objekte strateški pozicionirao, zauzimajući čitave blokove i tako uvećavajući njihov značaj.
Fotografija 4 – Gradska Vijećnica u Sarajevu
Gradska Vijećnica u Sarajevu je slobodnostojeći objekat koji je kao takav trebao predstavljati odvajanje od svega postojećeg i stvaranje novih vrijednosti i ideja u Bosni i Hercegovini. Prvobitni projekat za zgradu Vijećnice predložen od strane Paržika bio je u neoklasičnom stilu, ali se pseudomaorski upravitelju Bosne Benjaminu Kalaju (Kállay Béni) činio kao savršen alat za implementiranje ideologije bošnjaštva, pa su za potrebe izgradnje takvog objekta uzete arhiktekte Aleksander Vitek (Alexander Wittek) i Ćiril Iveković. Pseudomaorski stil se smatra pretečom takozvanog bosanskog stila koji je prvi definisao Josip Vancaš. Ovaj stil nikada nije zaživio, a razlog za to može biti kratka vladavina Austrougarske na ovim prostorima. Zgrada Društvenog Doma po projektu Karla Paržika je takođe slobodnostojeći objekat, ali ne pripada bosanskom nego neorenesansnom stilu i kopija je objekta opere u Beču. Cilj izgradnje Društvenog Doma je takođe bio stvaranje nacionalnog identiteta, ali ne kroz stil gradnje nego isključivo kroz namjenu koja je bila da pod jednim krovom okupi sve kulture i religije i tako njihov uticaj svede na minimum.
Fotografija 5 – Narodno pozorište u Sarajevu
Takav plan je prvi put uspješno sproveden krajem Drugog svjetskog rata 1945. godine kada Bosna i Hercegovina postaje jedna od šest socijalističkih republika u sastavu Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Glavno geslo ove vlasti bilo je „bratstvo i jedinstvo“, a opisivalo je jednakost svih naroda i narodnosti u socijalističkoj Jugoslaviji. Ideju bratstva i jedinstva trebalo je nametnuti kulturološki heterogenom stanovništvu, sa istim ciljem svih prethodnih vlasti, a to je lakša kontrola i vođenje države.
Izgradnjom fabrika, naselja i povećanjem broja stanovništva javila se potreba za većom proizvodnjom električne energije. Otvaraju se nove termoelektrane, a jedna od njih je bila u Ugljeviku koji je već imao funkcionalan rudnik uglja. Izgradnjom termoelektrane povećava se potrošnja rude, a to je uslovilo proširenje površinskog iskopa rudnika. U tim procesima najviše su stradala okolna naselja koja su u potpunosti nestajala, a to stanovništvo je bilo potrebno preseliti na novu lokaciju. Tako u ravničarskom dijelu atara sela Zabrđe, 3 kilometra udaljenog od termoelektrane, 1980. godine nastaje moderni Novi Ugljevik, koji osamdesetih godina dobija i međunarodnu nagradu za urbanizam.
Fotografija 6 – Ugljevik
Novoizgrađeno naselje postaje reprezentativni primjer moći države, a dimnjak fabrike sa visinom od 310 metara postaje najviši objekat u Bosni i Hercegovini, treći u Jugoslaviji, osmi u Evropi i 15. u svijetu. Kult vladara promovisan je kroz arhitekturu i simbole, pa je tako na dimnjaku koji se vidi iz naselja stajao natpis „Tito“. Modernim uređenjem grada slala se jasna poruka stanovnicima o potpunom raskidanju sa prošlošću, a sa jasno definisanim urbanističkim planovima uvođenje lokalnih elemenata u građenje bilo je primjenjivano samo od strane pojedinih arhitekata. Socijalistima je taj sistem odgovarao, svi gradovi su ličili jedni na druge i time se gubio identitet lokalnog stanovništva.
Fotografija 7 – Ugljevik danas
Time su urbanizam i arhitektura još jednom bili oruđe vladajućih slojeva kojima su kontrolisali javno mnjenje, podižući i spuštajući značaj određenih objekata i urbanih prostora. Karakteristika svih intervencija u prostoru koje su bile u službi politike je brisanje istorijskih perioda koji ne odgovaraju ideologiji trenutne vlasti. Takav odnos prema kulturnom nasljeđu je odlika neznanja, a kroz istoriju se pokazalo da graditeljstvo u službi politike na ovim prostorima ne osigurava dugoročnu vlast.
Analizom nekoliko istorijskih perioda u Bosni i Hercegovini sa različitim ideologijama zaključuje se da je planiranje gradova skoro uvijek velikim dijelom u službi politike, ali se takođe vidi da je postojala vrsta poštovanja vlasti prema strucii zbog toga je danas uticaj politike na arhitekturu pogubniji nego ikada u istoriji Bosne i Hercegovine.
